Święto parafialne
Podwyższenie Krzyża Pańskiego
14/27 września
Geneza święta
Jest to nieruchome święto z liczby dwunastu wielkich świąt, drugie w kolejności w kalendarzu cerkiewnym. Ustanowione zostało na pamiątkę dwóch ważnych wydarzeń związanych z losami Krzyża Chrystusowego oraz dla umocnienia tradycyjnego kultu Krzyża Świętego.
Krzyż, na którym powieszony był Jezus Chrystus, przez ponad 300 lat spoczywał w ziemi, a na miejscu kaźni – Golgocie – wznosiła się pogańska świątynia. W IV wieku za panowania pobożnego cesarza Konstantyna Wielkiego do Jerozolimy przybyła cesarzowa Helena – matka cesarza. Po dłuższych poszukiwaniach odkopane zostały trzy krzyże. Cud uzdrowienia chorej kobiety, a według innego przekazu – wskrzeszenia zmarłego – pozwolił ustalić, który z odnalezionych krzyży jest krzyżem Chrystusowym. W obecności patriarchy Makarego Krzyż podniesiono i ukazano tłumom wiernych na cztery strony świata. Na pamiątkę odnalezienia cennej relikwii ustanowiono święto obchodzone drugiego dnia Paschy. Cesarzowa Helena wybudowała w miejscach uświęconych przez Chrystusa w czasie Jego ziemskiego życia około 80 świątyń. Cząstkę Krzyża wraz z gwoździami wywiozła do Konstantynopola, zaś pozostała część znajdowała się w świątyni Zmartwychwstania Pańskiego na Golgocie.
W roku 614 Jerozolima została zburzona przez Persów. Król Chosroes wywiózł wraz z innymi łupami wojennymi pozostałą część Krzyża. Czternaście lat później, gdy zawarty został pokój, cesarz Herakliusz osobiście w zgrzebnych szatach z wielkim nabożeństwem wniósł odzyskaną relikwię na jej dawne miejsce.
Te dwa wydarzenia ożywiły kult Krzyża i posłużyły ustanowieniu święta Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Od roku 335 obchodzono je nie w drugim dniu Paschy, lecz 14 września. Powyższe wydarzenia wzmogły zainteresowania teologów Krzyżową Ofiarą Chrystusa, ożywiła się pobożna pamięć o męce i sensie cierpień Chrystusa. Święto to jest wezwaniem dla wiernych do uczestnictwa w Krzyżu Chrystusowym, do naśladowania Go w całym swoim życiu.
Krzyż towarzyszy prawosławnemu chrześcijaninowi od narodzin aż do śmierci. Jest drogowskazem, znakiem zbawienia i zwycięstwa nad grzechem w sobie samym oraz w otaczającym nas świecie. Krzyż na mogiłach zapewnia o przyszłym naszym zmartwychwstaniu. On także zakończy – wg słów Jezusa Chrystusa – nasze ludzkie losy i los całego świata, gdy „ukaże się na Niebiosach znak Syna Człowieczego” (Mt 24, 27).
Święto Podwyższenia Krzyża Pańskiego jest dniem postu ze względu na to, że wspomina się w tym dniu ukrzyżowanie i śmierć Chrystusa. Okres świąteczny trwa, wraz z dniami przed– i poświątecznymi, 8 dni, od 13/26 września do 21 września / 4 października. W dzień oddania święta pod koniec Boskiej Liturgii kapłan wnosi św. Krzyż do ołtarza.
Świąteczne nabożeństwa
W przeddzień święta odprawia się „wsienoszcznoje bdienije” z „litiją”. W „stichirach” mowa jest o tym, że męka Chrystusa uśmierciła szatana, a jad węża zmyty został krwią Chrystusa. W Starym Testamencie figurą krzyża było błogosławieństwo patriarchy Jakuba skrzyżowanymi rękoma (skrzyżowane ręce Mojżesza). W dniu Podwyższenia spełniło się proroctwo Dawida o hołdzie złożonym „podnóżkowi nóg Zbawiciela”.
W „paremijach” opisany jest cud, m.in. uczynienia przez Mojżesza gorzkiej wody słodką przez zanurzenie w niej pewnego drzewa (Wj 15, 22-27). W drugiej „paremiji” zawarta jest pochwała mądrości, która nazwana jest „drzewem życia” i cenniejsza jest od wszelkich kosztowności (Prz 3, 11-18). W trzeciej natomiast (Iz 60, 11-16) brzmi proroctwo Izajasza o wielkości i sławie Jerozolimy.
W kanonie wielokrotnie podkreślana jest moc Krzyża jako źródło błogosławieństwa i uświęcenia. O ile znaki i figury Krzyża już w Starym Testamencie przynosiły pomoc, uzdrowienie i zwycięstwo nad wrogami, to w Nowym Testamencie moc Krzyża wielokrotnie chroniła ludzkość od wszelkiego zła.
Osobliwością święta jest obrzęd wyniesienia Krzyża na środek cerkwi oraz jego podwyższenia. Na jutrzni, po „Wielikom sławosłowii” kapłan w pełnym komplecie szat liturgicznych bierze z „prestoła” ozdobiony kwiatami Krzyż, kładzie go na głowę i wynosi na środek świątyni. Chór śpiewa w tym czasie „troparion” („Spasi, Hospodi, ludi Twoja…”). Duchowny okadza Krzyż i wraz z wiernymi składa przed nim pokłon ze słowami: „Krestu Twojemu pokłaniajemsia, Władyko, i swiatoje Woskresienije Twoje sławim” („Krzyżowi Twojemu kłaniamy się, Władco, i Święte Zmartwychwstanie Twoje sławimy”). W świątyniach katedralnych sprawowany jest specjalny obrzęd podwyższenia Krzyża. Biskup, stojąc na podwyższeniu na środku cerkwi, unosi i opuszcza Krzyż ku wschodowi, następnie na zachód, południe, północ i ponownie na wschód. Obrzęd ten za każdym razem poprzedza „ektenia” złożona z pięciu próśb, po których chór 100 razy śpiewa „Hospodi, pomiłuj” („Panie, zmiłuj się”).
Podczas Boskiej Liturgii czytany i śpiewany jest „prokimien” tonu 7: „Woznositie Hospoda Boha naszeho, i pokłaniajtiesia podnożiju nohu Jeho, jako swiato jest” („Wywyższajcie Pana Boga naszego, i kłaniajcie się podnóżkowi nóg Jego, albowiem jest święty”). Jest to oczywiste wezwanie do wywyższenia Boga i złożenia hołdu podnóżkowi nóg Jego, czyli św. Krzyżowi. List Apostolski tego święta (1 Kor 1, 18-24) mówi o Krzyżu, który jest dla pogan głupstwem, ale dla wierzących najwyższą mądrością.
Ewangelia święta (J 19, 6-11, 13-20, 25-28, 30-35) relacjonuje przebieg ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Zamiast „Dostojno jest’” śpiewa się tzw. „zadostojnik” z „prypiewom”: „Wieliczaj, dusze moja, Preczestnyj Krest Hospodien” („Wielbij, duszo moja, Przeczysty Krzyż Pański”).
Ikonografia
Ikonografia święta w przejrzysty sposób oddaje atmosferę radości i respektu, jaka towarzyszyła temu wydarzeniu. Spoczywający przez ponad trzysta lat w ziemi Krzyż Pański został odnaleziony dzięki staraniom będącej już w podeszłym wieku cesarzowej Heleny. Wydobyty z ziemi wraz z kilkoma (prawdopodobnie dwoma) innymi stał się źródłem cudu wskrzeszenia zmarłego (lub według innej wersji: uzdrowienia chorej kobiety), co bezdyskusyjnie potwierdziło jego autentyczność. Wieść o odnalezieniu świętości oraz cudzie spowodowała napływ do Jerozolimy tłumów wiernych. Wszyscy pragnęli go zobaczyć, pokłonić się mu oraz ucałować. Wówczas patriarcha jerozolimski Makary unosił krzyż do góry i błogosławił wiernych, aby wszyscy mogli oddać mu cześć.
Tę właśnie uroczystą i radosną chwilę obrazuje ikonografia święta. Patriarcha Makary stojący na niewielkim podwyższeniu lub ambonie, odziany w szaty liturgiczne, bez nakrycia głowy, unosi (przeważnie ośmioramienny) Krzyż Pański do góry. Zazwyczaj korzysta przy tym z pomocy dwóch diakonów znajdujących się nieco z tyłu i podtrzymujących bardziej jego ramiona niż sam Krzyż. Na niektórych ikonach unosi go samodzielnie, niekiedy zaś (na późniejszych przedstawieniach) Krzyż jest niewielkich rozmiarów, tak że z łatwością w całości znajduje się ponad głową hierarchy.
Ikony Podwyższenia Krzyża Pańskiego przedstawiają też cesarzową Helenę – starszą niewiastę w cesarskim stroju, z koroną na głowie lub w bogatym odzieniu wschodnim i białą chustą na głowie. Na niektórych ikonach towarzyszy jej syn – św. cesarz Konstantyn Wielki. Gdy jest obecny, prawie zawsze stoi po przeciwległej stronie Krzyża, a tylko wyjątkowo po tej samej stronie co matka. Poza nimi na ikonach Podwyższenia znajduje się szereg innych nieznanych z imienia osób, których liczba nie jest ściśle określona. Symbolizują one przedstawicieli episkopatu, duchowieństwa, książąt, mnichów oraz ludzi prostych – kobiet i mężczyzn.
Ikony Podwyższenia przedstawiają też niekiedy cud, który zaświadczył o autentyczności Krzyża Pańskiego. Ukazują one zamiast wskrzeszonego nieboszczyka ciężko chorego starca lub niewiastę uzdrowioną dzięki dotknięciu Krzyża. Scena ta jest zwykle mało wyeksponowana, a niekiedy wręcz nierozpoznawalna. Niektóre zachodnie przedstawienia tego cudu ukazują z kolei małą dziewczynkę wskrzeszoną z martwych dotknięciem Krzyża.
Cała scena rozgrywa się na tle zwieńczonej krzyżami świątyni.
Na podstawie:
– „Nauka o nabożeństwach prawosławnych”, ks. Konstanty Bondaruk, Białystok 1987.
– „Ikonografia świąt z liczby dwunastu”, Jarosław Charkiewicz, Warszawa 2007.
Opracował: Daniel Grygiewicz.